[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Myśl polityczna renesansu i wieku XVII
— nowożytność i pozateologiczne uzasadnienie władzy państwowej
Myśl polityczna renesansu i wieku XVII
— nowożytność i pozateologiczne uzasadnienie
władzy państwowej
Wstęp
1. Realizm polityczny — Niccolo Machiavelli (1469–1527)
2. Renesansowa utopia — Tomasz Morus (1478–1535)
3. Renesansowa koncepcja suwerenności władzy — Jean Bodin (1530–1596)
4. XVII-wieczny kontraktualizm jako uzasadnienie władzy absolutnej — Thomas Hobbes
(1588–1679)
5. Początki liberalizmu politycznego w wieku XVII — John Locke (1632–1704)
Słownik
Bibliografia
1
Myśl polityczna renesansu i wieku XVII
— nowożytność i pozateologiczne uzasadnienie władzy państwowej
Czy łatwiej jest ułożyć utopię niż apokalipsę? I jedna
i druga mają swoje zasady oraz klisze. Utopia, której
komunały lepiej pasują do naszych głębokich
instynktów, zrodziła o wiele obfitszą literaturę niż
apokalipsa. Nie wszystkim jest dane liczyć na
kosmiczną katastrofę, kochać jej język i sposób, w jaki
się ją zapowiada i obwieszcza
Cioran, 1997: 67
Wstęp
Średniowiecze poszukiwało uzasadnienia władzy państwowej przede wszystkim
w rozmaitych wersjach biblijnego argumentu, zgodnie z którym wszelka władza pochodzi
od Boga. Renesans i koncepcje wieku siedemnastego są już na ogół dalekie od tych
teologicznych założeń. Renesans to przede wszystkim powrót do antyku i zachłyśnięcie
się greckimi oraz rzymskimi uzasadnieniami władzy. Zarówno Tomasz Morus, jak i
Niccolo Machiavelli oraz Jan Bodinus bazują przede wszystkim na osiągnięciach
starożytnej myśli politycznej i antycznych historyków. Autorzy ci dalecy są jednakże od
ślepego naśladownictwa, rozwijając idee starożytności w sposób oryginalny i
interesujący. Wiek siedemnasty natomiast obfituje w oryginalne polityczne konstrukcje,
których brak zarówno w średniowieczu, jak i w epoce starożytnej. Takim nowym nurtem
myśli politycznej jest przede wszystkim kontraktualizm Thomasa Hobbesa i Johna
Locke’a, oryginalnie połączony z doktryną prawa natury. Frapujący jest też kontrast
między średniowieczem a obu omawianymi epokami, gdy porównamy liczbę powstałych
doktryn politycznych z czasem ich trwania. Średniowiecze to epoka, która trwała tysiąc
lat, renesans natomiast sto. W dobie renesansu i w wieku siedemnastym — czyli w
okresie dwustu lat — narodziło się wielokrotnie więcej oryginalnych myślicieli
politycznych niż
w średniowieczu zdominowanym przez teologiczną monoideę.
Myśl polityczna obu epok stworzyła ideowe fundamenty pod takie m.in. polityczne
doktryny, jak liberalizm czy szkoła prawa natury. Wynikało to z humanistycznych
założeń, jakie przyświecały epoce renesansu i ich swoistej kontynuacji w epokach
późniejszych. To w czasach renesansu człowiek stał się centrum zainteresowania i
2
Myśl polityczna renesansu i wieku XVII
— nowożytność i pozateologiczne uzasadnienie władzy państwowej
pozostał nim właściwie do dzisiaj. Przesądza to o względnej aktualności politycznych
założeń stworzonych w tamtych czasach. Do myśli politycznej Niccolo Machiavellego
odwoływać się będą zarówno przedstawiciele idei republikanizmu, jak i współcześni
zwolennicy politycznego realizmu. Koncepcja ta niewątpliwie także dzisiaj zasługuje na
miano najczystszej postaci realizmu. Do rozwiązań społeczno-ekonomicznych
i politycznych Tomasza Morusa nawiązywać będą nie tylko utopijni socjaliści
osiemnastego wieku, lecz także reprezentanci jak najbardziej „realistycznej” jego
odmiany, tacy jak chociażby Nikołaj Iwanowicz Bucharin. Współczesna doktryna
państwowej suwerenności pełnymi garściami czerpie z renesansowej wizji Bodinusa, choć
sama forma ustrojowa, którą ten popiera jest już dzisiaj całkowicie anachroniczna.
Większa część współczesnych przedstawicieli liberalizmu to spadkobiercy
siedemnastowiecznej doktryny Johna Locke’a; na Hobbesa powołują się zarówno
liberałowie, jak i konserwatyści. O ideowych konstrukcjach tych dwóch epok można więc
myśleć jako o koncepcjach nowożytnych, już rzeczywiście bliskich współczesności.
3
Myśl polityczna renesansu i wieku XVII
— nowożytność i pozateologiczne uzasadnienie władzy państwowej
1. Realizm polityczny — Niccolo Machiavelli (1469–1527)
Niccolo Machiavelli urodził się we Florencji w 1469 roku. Był czynnym politykiem
i dyplomatą republiki florenckiej. Podróże dyplomatyczne i kariera urzędnicza pozwoliły
mu dogłębnie zapoznać się z tajnikami praktyki politycznej. Brał udział m.in. w misjach
dyplomatycznych na dworze króla francuskiego Ludwika XII oraz niemieckiego cesarza
Maksymiliana I. Podczas swojej służby urzędniczej zajmował się też sprawami
związanymi z wojną i utrzymaniem wojska, co pozwoliło mu nabyć doświadczenie w tej
materii. Swoją wiedzę z dziedziny wojskowości doskonalił, uczestnicząc w wojennych
wyprawach włoskiego kondotiera Cesara Borgii. Po upadku we Florencji ustroju
republikańskiego został osadzony w więzieniu, z którego wyszedł z zakazem pełnienia
funkcji publicznych w administracji Florencji rządzonej przez Medyceuszy oraz powrotu
do miasta. Osiadł po Florencją w miejscowości Sant’ Andrea in Percussina około
30 kilometrów od miasta, aby napisać dwa swoje największe dzieła polityczne:
Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza
(
Discorsi
sopra la prima deca di Tito Livio
) oraz fundamentalnego
Księcia
(
Il Principe
). To ostatnie
dzieło stanowić miało zbiór porad dla nowego władcy Florencji z ostrożną sugestią, aby
po doprowadzeniu państwa do stanu stabilności politycznej przekształcił je w republikę.
Wawrzyniec Medyceusz, któremu dedykowany jest
Książę
nie skorzystał jednak z porad
Machiavellego, nie przywrócił go też do łask, na co autor
Księcia
liczył, wysyłając mu
swoją książkę. Również po obaleniu Medyceuszy i przywróceniu we Florencji rządów
republikańskich odmówiono Machiavellemu powrotu do władz republiki. Zmarł 21 czerwca
1527 roku, a jego zwłoki złożono w katedrze Santa Croce we Florencji.
Tego czynnego polityka i znakomitego myśliciela przedstawia się na ogół jako twórcę
pierwszej nowożytnej doktryny politycznej. Myśl Machiavellego, pisarza nie będącego
filozofem ani teologiem, oparta jest na fundamencie empirycznym i historycznym.
W przeciwieństwie do większości swoich poprzedniczek nie stanowi ona przedmiotu
zainteresowania filozofii ogólnej, ani też żadnej innej dziedziny spośród nauk
humanistycznych, oprócz właśnie myśli politycznej. Machiavellemu należy się
niewątpliwie specjalne miejsce w ramach dyscypliny, jaką jest myśl polityczna — stworzył
on bowiem jej podwaliny. Do jego czasów myśl polityczna stanowiła jedynie przedłużenie
— często mało istotne — filozoficznej doktryny, lub też nieznaczną część filozoficznego
systemu. Machiavelli postawił ją natomiast w samym centrum zainteresowania.
4
Myśl polityczna renesansu i wieku XVII
— nowożytność i pozateologiczne uzasadnienie władzy państwowej
Konsekwencją odrzucenia wszelkich założeń pozaempirycznych jest realizm polityczny
przenikający koncepcję Machiavellego. Nie wyprowadza on polityki z etyki, jak czynią to
myśliciele starożytni, a za nimi znaczna część średniowiecznych. Wręcz przeciwnie, ściśle
rozdziela moralność od polityki. Odrzuca również wszelkie projekty „idealnego państwa”,
oparte na etycznych fundamentach, które dla niego nie mają wiele wspólnego
z rzeczywistością. Jego propozycja — przynajmniej w punkcie wyjścia — jest radykalnie
antyutopijna:
Wielu wyobrażało sobie takie republiki i księstwa, jakich w rzeczywistości ani nie
widzieli, ani nie znali; wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki
się żyć powinno, że kto, chcąc czynić tak, jak się czynić powinno, nie czyni tak, jak
inni ludzie czynią, ten gotuje raczej swój upadek, niż przetrwanie; bowiem człowiek,
który pragnie zawsze i wszędzie wytrwać w dobrem, paść koniecznie musi między
tylu ludźmi, którzy nie są dobrymi.
Machiavelli, 1984: 80
Według Machiavellego, moralność daje odpowiedź na pytanie o dobre zasady
postępowania, o to, co uczynić, aby nasze działania pozostawały w zgodzie z naszym
sumieniem. W zakresie polityki mamy jednak do czynienia z innym kryterium. Jest nim
zasada maksymalnej skuteczności podejmowanych działań. Sprawujących władzę ocenia
się przede wszystkim przez ten właśnie pryzmat.
Dlatego właśnie Machiavelli nie pragnie moralnie uzdrawiać „niemoralnej polityki” swoich
czasów. Chce natomiast wskazać kierunek, w którym polityka ta powinna podążać, aby
być możliwie najbardziej korzystną dla społeczności. Jego doktryna jest więc
konstruowana z antyutopijną intencją zaprezentowania środków, przy pomocy których
można poprawić to, co w państwach współcześnie mu istniejących wymaga poprawienia.
Według niego, zamiast założeń filozoficznych należy tu odwoływać się do doświadczenia
historycznego. Dzieje się tak dlatego, że:
Porównując przeszłość i teraźniejszość, łatwo się przekonać, że wszystkie państwa
i wszystkie ludy zawsze ożywiały i ożywiają te same pragnienia i namiętności.
Dlatego też ten, kto dokładnie zbada sprawy przeszłości potrafi bez trudu
przewidzieć, co zdarzy się w danym państwie.
Machiavelli, 1972: 240
Mądrość pochodząca z badań historycznych pozwala przewidywać rozwój wypadków
i wskazuje drogę, po której postępować powinni władcy. Jeśli dla Platona władzę
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]