[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jacek Pawłowicz
(OBEP IPN Warszawa)
Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945
(zarys problematyki)
Tematem wystąpienia jest działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie po-
wiatu sokołowskiego, a nawet traktując zagadnienie nieco szerzej – obecność sił sowieckich
na Podlasiu lewobrzeŜnym w ogóle. Przy jego opracowywaniu wykorzystane zostały doku-
menty sowieckich jednostek stacjonujących w Polsce, głównie 64 i 62 dywizji WW NKWD, a
takŜe dokumenty wytworzone przez KBW, ludowe Wojsko Polskie i UBP. O ile jednak do-
kumenty KBW i ludowego WP zostały dość dokładnie zbadane i wnoszą sporo danych o
działaniach prowadzonych wspólnie z NKWD, to z interesującego nas terenu dokumentacja
UB z przełomu lat 1944 i 1945 dotycząca tego zagadnienia jest bardzo fragmentaryczna i ni-
skiej jakości. Z kolei dokumenty sowieckie są bardzo obfite, ale jak na razie – dość słabo
przebadane, zwłaszcza pod kątem działań w terenie. Niemniej całość zebranego materiału
pozwala na zarysowanie pewnego obrazu, na podstawie którego da się sformułować pewne
ogólne uwagi.
Osiem lat temu, otwierając swe wystąpienie na konferencji naukowej pt.
Wojna do-
mowa czy nowa okupacja? – Polska po roku 1944
, dr Andrzej Chmielarz zauwaŜył, Ŝe
„Li-
kwidację podziemia niepodległościowego w latach 1944 – 1947 próbuje się nazywać ostatnio
wojną domową, zapominając, Ŝe nie moŜna mówić o wojnie domowej, gdy wyzwolenie jest
faktyczną nową okupacją. Nie moŜna tym terminem określić braku zgody na wprowadzone
przemocą rządy komunistów w państwie, które nie posiadało Ŝadnej suwerenności. Państwie,
którego charakter nie tak znowu bardzo róŜnił się od dominium. Jego granic strzegły wojska
pograniczne NKWD, władze – tj. PKWN, a następnie Rząd Tymczasowy – ochraniał batalion
NKWD, a osobistą ochronę Bieruta równieŜ stanowili funkcjonariusze NKWD. [...] Wojny
domowej w Polsce nie było. Mieliśmy natomiast brutalną pacyfikację społeczeństwa polskie-
go, połączoną z krwawą rozprawą z podziemiem niepodległościowym, którą w latach 1944-
1945 dokonano głównie siłami obcych wojsk”
1
.
1
Chmielarz A.,
Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu
, w:
Wojna
domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944
, Wrocław 1998, s. 73.
2
Dość powiedzieć, Ŝe siły sowieckie wprowadzone do akcji na terenie Polski w latach
1944 – 1945 przewyŜszały siły resortu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bez-
pieczeństwa Wewnętrznego razem wzięte.
Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, w stronę Niemiec, na ziemiach polskich
pojawiało się sowieckie formacje specjalne, mające zagwarantować zaprowadzenie tu po-
rządków na modłę sowiecką. Z jakimi formacjami mamy tu do czynienia? Przede wszystkim
specjalistyczne grupy operacyjne NKWD i NKGB kierowane przez gen. Iwana Sierowa, bę-
dące „mózgiem” rozpracowywania i likwidowania polskiego podziemia niepodległościowe-
go, a takŜe organy kontrwywiadu wojskowego „Smiersz” spełniające te same zadania na sze-
roko rozumianym zapleczu frontu. Ich działalność operacyjną wspierały pułki podlegające
Dowództwu Wojsk Wewnętrznych NKWD ds. Ochrony Tyłów Armii Czerwonej. W ich licz-
bie najwięcej było pułków pogranicznych, a takŜe specjalne jednostki zmotoryzowane i pułki
strzeleckie NKWD. Łącznie WW NKWD ds. Ochrony Tyłów liczyły, wg stanu etatowego,
75.000 ludzi i składały się z 44 pułków (rzeczywista liczebność była niŜsza od etatowej)
2
. W
okresie największego nasilenia działań mających doprowadzić do fizycznego zniszczenia pol-
skiego podziemia i „złamania” ludności cywilnej, na terytorium Polski stacjonowały jednostki
NKWD odpowiadająco przeliczeniowo sile 7 dywizji. Liczebność Wojsk Wewnętrznych
NKWD na ziemiach lezących w obecnych granicach Polski wzrosła z 14.000 w grudniu 1944
r. – do 35.000 w maju 1945 r
3
. Pamiętajmy przy tym, Ŝe w dawnych wschodnich wojewódz-
twach II RP ulokowano równie znaczne siły sowieckie, których jednym z podstawowych za-
dań była likwidacja struktur i oddziałów pozostałych po Armii Krajowej. Podstawowe jed-
nostki tworzące siły NKWD w obecnych granicach Polski, uŜyte do zwalczania podziemia, to
64 (sformowana jako pierwsza), 62 i 63 dywizje WW NKWD. Jeszcze w czerwcu 1946 r. na
terytorium Polski stacjonowało 15 pułków WW NKWD, podlegających gen. lejtnantowi Se-
liwanowskiemu, głównemu doradcy sowieckiemu przy MBP, będącemu zarazem pełnomoc-
nikiem NKWD przy Północnej Grupie Wojsk Sowieckich. Gdy w październiku 1946 r. zary-
sowała się koncepcja wycofania podstawowej siły NKWD z terenu Polski, tj. 64 dywizji WW
NKWD, Bierut zaŜądał pozostawienia jej jeszcze do 1 marca 1947 r. (czyli do tzw. amnestii,
która definitywnie „złamała” masowy charakter podziemia niepodległościowego).
Trzeba teŜ dodać, Ŝe w okresie 1944 – 1945 teren całej Polski pokrywała sieć sowiec-
kich komendantur wojennych, a do akcji przeciw podziemiu niepodległościowemu uŜywano
takŜe frontowych jednostek Armii Sowieckiej (np. podczas tzw. „obławy” w Puszczy Augu-
2
Chmielarz A., op. cit., s. 74-75.
3
Ibidem, s. 76.
3
stowskiej uŜyto 2 dywizji Armii Sowieckiej wycofywanych z Niemiec do ZSRS). Ponadto
wiele jednostek Armii Sowieckiej, zakwaterowanych w róŜnych miejscowościach naszego
kraju, nawet nie będąc przeznaczona do czynnych działań wobec podziemia i społeczeństwa,
stanowiła dla nich potencjalne zagroŜenie i w kaŜdej chwili mogła być rzucona do akcji. W
powiece sokołowskim była to np. jednostka lotnicza, kwaterująca w latach 1945-1946 w rejo-
nie Ceranowa (jej pododdziały były kilkakrotnie rzucone do obław na partyzantów, a w 1945
r., do działań bojowych uŜywano takŜe samolotów). W róŜnych punktach Podlasia ulokowano
teŜ sieć posterunków obserwacyjnych i łącznościowych, których załogi ze względu na uciąŜ-
liwość i często brutalny stosunek do ludności często znajdowały się w sytuacjach konflikto-
wych z miejscowym podziemiem. Pragnę przy tym dodać, Ŝe dowództwo podziemia poakow-
skiego zabraniało atakowania jednostek frontowych i pomocniczych Armii Sowieckiej, po-
zwalając stosować samoobronę w stosunku do NKWD i sił „polskiego” resortu bezpieczeń-
stwa. W raportach dowództwa 64 dywizji WW NKWD dostarczonych przez agenturę zacho-
wała się informacja takŜe o takim właśnie rozkazie wydanym przez Komendę Obwodu Soko-
łów Podlaski.
Działania przeciw podziemiu niepodległościowemu rozpoczęto dosłownie jeszcze w
momencie przesuwania się frontu. Na mocy rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego z 2
sierpnia 1944 r. jednostki kontrwywiadu „Smiersz” przystąpiły do rozbrajania oddziałów AK
zmobilizowanych w Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego, skoncentrowanych na
terenie pomiędzy Mińskiem Mazowieckim i Sokołowem Podlaskim, który został juŜ opusz-
czony przez wojska niemieckie.
„6 i 7 sierpnia [1944] przeprowadzona została praca rozbrojenia składu osobowego 8
polskiej partyzanckiej dywizji piechoty Armii Krajowej i internowania składu osobowego tej
dywizji”
– choć, jak stwierdzało sprawozdanie dowódcy 47 armii –
„niektóre pododdziały
dywizji do tej pory prowadzą działania bojowe na terytorium zajmowanym przez wojska nie-
mieckie
”4
.
Wywiad sowiecki oceniał liczebność trzech pułków AK wchodzących w skład tej jed-
nostki – 22 pp, 32 pp i 13 pp - na od 400 do 600 ludzi. Dowództwo 47 armii sowieckiej in-
formowało o internowaniu kadry oficerskiej 8 dywizji w liczbie 21 oficerów (w tym płk „Sze-
liga” i oficerowie z jego sztabu).
4
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie dowódcy 47 armii generała lejtnanta Gusiewa i
członka rady wojennej 47 armii generała majora Koropca, 16 VIII 1944 r., k. 255-256.
4
Informacje dowództw innych wielkich jednostek sowieckich z sierpnia 1944 r., np. 8
armii gwardyjskiej, takŜe mówiły o rozbrajaniu przez jednostki kontrwywiadu „Smiersz” i
127 pułk wojsk pogranicznych oddziałów AK na wschód od Warszawy. m.in. w pow. garwo-
lińskim
5
. Dodajmy, iŜ zdarzenia te miały miejsce w momencie, w którym oddziały AK szy-
kowały się do marszu na pomoc powstańczej Warszawie.
Interesujące wydają się teŜ okresowe sprawozdania naczelnika oddziału operacyjnego
I Frontu Białoruskiego z września 1944 r., w których przy omawianiu sytuacji w ginącej War-
szawie wykorzystywano teŜ informacje od agentury znajdującej się w dzielnicach zajętych
przez powstańców (z zaznaczeniem np., Ŝe ustalenia danych dotyczących uzbrojenia oddzia-
łów powstańczych na śoliborzu było zadaniem groŜącym śmiercią).
Centra działań operacyjnych sowieckich sił specjalnych przeciwko polskiemu pod-
ziemiu i społeczeństwu znajdowały się w na przełomie 1944 i 1945 r. w Lublinie i Warsza-
wie. Z czasem rola Lublina zmalała na rzecz Warszawy (przeniósł się tam gen. Iwan Sierow,
będący główna postacią w planistyce tych działań). Funkcjonowała tu od jesieni 1944 r. grupa
operacyjna płk Lichaczewa, która w styczniu 1945 r. przeniosła się z Pragi do Włoch. W owej
podwarszawskiej miejscowości ulokował się takŜe Główny Zarząd Informacji WP, formacja
której kadra kierownicza niemal w całości obsadzona była przez oficerów sowieckich ze
Smierszu. Ofiarami jej działalności padali takŜe Ŝołnierze AK z Podlasia, m.in. grupa konspi-
ratorów wywodzących się z powiatu sokołowskiego (grupa Jerzego Kazimierskiego „LeŜań-
skiego”) czy akowcy z Siedlec (Ługowski i inni)
6
. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia 1945
część jednostek Zbiorczej Dywizji NKWD, w międzyczasie przeorganizowanej w 64 Dywizję
Strzelecką WW NKWD, takŜe przeniosła się z Pragi na lewy brzeg Wisły. Jako pierwszy ulo-
kowany został tam batalion zbiorczy tej jednostki, a wkrótce 2 pułk wojsk pogranicznych
(liczące około 1.200 funkcjonariuszy). Jego pododdziały ochraniały siedzibę tzw. Rządu Jed-
ności Narodowej, poselstwo sowieckie przy RJN oraz grupę operacyjną głównego doradcy
sowieckiego przy MBP – gen. Seliwanowskiego a takŜe szereg rządowych obiektów w War-
szawie
7
. Ochraniały konwoje z aresztowanymi i wyjeŜdŜały na operacje przeciw polskiemu
podziemiu niepodległościowego – na teren całego województwa warszawskiego, a nawet w
5
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie członka wojennej rady 8 armii gwardyjskiej gene-
rała majora Pronina, 12 X 1944 r., k. 288.
6
Zob. zapisy w rejestrze aresztowanych GZIWP za lata 1945-1947, AIPN 00834/111 (w piwnicach aresztu GZI
WP we Włochach przy ul. Świerszcza 2 zachowały się na ścianach dość liczne zapisy świadczące o uwięzieniu
tam podlaskich akowców), zob. takŜe
Z „Czarnej Księgi” komunizmu: NKWD, „Smiersz” i „Informacja WP w
Warszawie i okolicach 1944-1945
, red. S. Stępień, Warszawa, b.d.w.
7
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/20, Raporty dowódcy 2 pułku wojsk pogranicznych majora Kor-
Ŝenki z pierwszej połowy 1945 r.
5
białostockiego. TakŜe w drugiej połowie stycznia 1946 r. do Warszawy skierowany został 18
pułk pograniczny w pełnym składzie
8
.
Poczynając od października 1944 r. tereny połoŜone na wschód od Warszawy (woj.
warszawskie, białostockie, lubelskie i rzeszowskie) stały się obszarem działań sformowanej w
Lublinie Zbiorczej Dywizji WW NKWD, przekształconej po pewnym czasie w 64 dywizję
WW NKWD dowodzoną przez generała - lejtnanta Browkina. W skład tej jednostki weszły:
2, 11, 18, 98 i 108 pułki pograniczne, 145 pułk strzelecki, 104 oddział pograniczny, 198 spe-
cjalny zmotoryzowany batalion i 107 specjalna grupa manewrowa. Pod koniec października
1944 r. stan Zbiorczej Dywizji NKWD wynosił 10.282 Ŝołnierzy – dobrze wyszkolonych spe-
cjalistów do walki z podziemiem
9
. Pododdziały dywizji zostały ulokowane w Lublinie i sze-
regu miejscowości połoŜonych pomiędzy Bugiem a Wisłą. Natychmiast po przybyciu w miej-
sca dyslokacji pododdziały dywizji przystąpiły do
„organizowania pracy w zakresie likwida-
cji oddziałów AK, dezerterów z armii polskiej i wszelkiego wrogiego elementu”
10
.
NajbliŜej rejonu stanowiącego przedmiot naszych zainteresowań ulokowany został 18
pułk pograniczny. Jeden batalion tej jednostki zatrzymał się w Siedlcach, zaś w powiecie łu-
kowskim (w Świdrach 6 km od Łukowa) sztab i dwa dalsze bataliony. Jeszcze w okresie for-
mowania, pomiędzy 14 a 20 X 1944 r., pułki dywizji zbiorczej aresztowały 740 osób, w tym
143 Ŝołnierzy AK, 12 dezerterów WP i 365 osób cywilnych określonych jako „element podej-
rzany”. Nie wiemy jednak, jaki udział w tym „dorobku” mając stacjonujące na Podlasiu bata-
liony 18 pułku pogranicznego)
11
. Bilans działań tej jednej dywizji WW NKWD za rok 1944
zamyka się liczbą 16.820 aresztowanych (w tym 2.604 Ŝołnierzy AK, 691 dezerterów z WP i
1.083 uchylających się od słuŜby wojskowej)
12
.
Przez całą jesień 1945 r. trwało na Podlasiu wyłapywanie Ŝołnierzy AK, przy czym
podstawą do represjonowania nie musiała być jakakolwiek aktualnie czynna działalność or-
ganizacyjna – jedynym wystarczającym kryterium doi aresztowania było ustalenie lub nawet
samo podejrzenie przynaleŜności do AK, NSZ lub innej organizacji niepodległościowej. Ka-
dra dowódcza była stawiana przed polskimi lub sowieckimi sądami wojskowymi i szybko
poddawana eksterminacji fizycznej. W ten sposób zginął komendant Obwodu Sokołów Pod-
8
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.51/2, Rozkaz dowódcy 18 pułku pogranicznego NKWD ppłk Ostani-
na, 18 I 1945 r., k. 2.
9
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.45/8, Sprawozdanie naczelnika Głównego Zarządu WW NKWD ds.
ochrony tyłów generała-majora Gorbatiuka sporządzony dla Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -
Ł. Berii, 29 X 1944 r. k. 8-10.
10
Chmielarz A., op. cit., s. 79.
Ibidem, k. 9.
11
Ibidem, k. 10.
12
[ Pobierz całość w formacie PDF ]